106. rocznica wybuchu powstania wielkopolskiego

Pierwsze zwycięskie powstanie

Pierwszym zwycięskim powstaniem było powstanie wielkopolskie w 1806 r., związane z okresem napoleońskim. Po pokonaniu w październiku tego roku armii pruskiej pod Jeną i Auerstedt, cesarz Francuzów postanowił wywołać powstanie na ziemiach zaboru pruskiego. Do Berlina zostali wezwani gen. Jan Henryk Dąbrowski i Józef Wybicki, którzy otrzymali zadanie zorganizowania powstania w Wielkopolsce. Ich główny wysiłek, po przybyciu do Poznania (6 listopada) był skierowany na tworzenie regularnych oddziałów polskich. Władzę przejmowano stopniowo, bez większych przeszkód ze strony zdezorientowanych i oszołomionych klęską przedstawicieli administracji pruskiej.

W 1807 r. rozpoczęło się tworzenie polskiego wojska, które wkrótce ruszyło pod Tczew, a później zapoczątkowało tworzenie armii Księstwa Warszawskiego. Było to pierwsze zwycięskie powstanie narodowowyzwoleńcze na ziemiach polskich w okresie porozbiorowym.

Sukcesy powstań sejneńskiego, II i III powstania śląskiego

Zwycięskie były także powstania sejneńskie i II powstanie śląskie. Powstanie sejneńskie zorganizowane zostało przez Polską Organizację Wojskową przeciwko litewskiej administracji na Sejneńszczyźnie. Trwało 5 dni (23 - 28 sierpnia 1919 r.) a jego zwieńczeniem było przyłączenie spornego terytorium do II Rzeczypospolitej.

Trzy powstania śląskie na Górnym Śląsku, miały miejsce w latach 1919 - 1921. Odbyły się w okresie formowania Państwa Polskiego, po zakończeniu I wojny światowej.

I powstanie śląskie trwalo od 16 sierpnia do 24 sierpnia 1919 r., II powstanie śląskie od 19/20 sierpnia do 25 sierpnia 1920 r., a III powstanie śląskie od 2/3 maja (już po plebiscycie) do 5 lipca 1921 r.

I powstanie śląskie zostało stłumione przez Niemców. Rząd Polski był zaangażowany w wojnę polsko-bolszewicką i nie mógł go wesprzeć. Jedynym celem, jaki osiągnięto, było zmuszenie władz niemieckich do ogłoszenia amnestii.

II powstanie śląskie wymierzone było w niemiecką dominację we władzach administracyjnych prowincji. Jego celem było również zapewnienie bezpieczeństwa ludności polskojęzycznej. Komisja Międzysojusznicza zażądała wstrzymania walk, ale Polakom udało się uzyskać dostęp do tymczasowej administracji, zlikwidować znienawidzoną niemiecką policję Sipo. Cele powstania zostały osiągnięte, Polacy uzyskali znacznie lepsze warunki do kampanii przed plebiscytem.

III powstanie śląskie, pod wodzą Wojciecha Korfantego, miało na celu poprawę niekorzystnego dla Polaków wyniku plebiscytu na Górnym Śląsku. Na mocy postanowień traktatu wersalskiego decyzję, do którego państwa należeć będzie Górny Śląsk, oddano w ręce ludności mającej się wypowiedzieć w 1921 r. W plebiscycie większość ludności (59,6%) opowiedziała się za Niemcami.

III powstanie śląskie wybuchło w nocy z 2 na 3 maja 1921 r. i było największym zrywem powstańczym Ślązaków w XX w. Doszło do dwóch dużych bitew powstańców z Niemcami w rejonie Góry Świętej Anny i pod Olzą. Były to najkrwawsze starcia w czasie powstań śląskich.

5 lipca 1921 zawarto rozejm. Międzysojusznicza Komisja Rządząca i Plebiscytowa na Górnym Śląsku 12 października 1921 r. podjęła uchwałę o korzystniejszym dla Polski podziale (do ok. ⅓) spornego obszaru, co Rada Ambasadorów zatwierdziła 20 października 1921 r. Polsce przypadło 50% hutnictwa i 76% kopalń węgla.

Powstanie wielkopolskie 1918 -1919

Powstanie wielkopolskie polskich mieszkańców Prowincji Poznańskiej przeciwko niemieckiej Republice Weimarskiej, toczyło się na przełomie lat 1918 -1919. Polacy domagali się powrotu ziem pozostających pod zaborem pruskim w obrębie Prowincji Poznańskiej do Polski, umacniającej w tym czasie niepodległość.

Powstanie wielkopolskie wybuchło 27 grudnia 1918 w Poznaniu, w czasie wizyty powracającego do Polski Ignacego Jana Paderewskiego, który w drodze do Warszawy, owacyjnie witany przybył 26 grudnia do Poznania. Wygłosił przemówienie do licznie zgromadzonych przed hotelem Bazar Polaków. 27 grudnia, swoją paradę wojskową na Świętym Marcinie urządzili Niemcy, doszło do zamieszek, w wyniku których wywiązała się walka, podjęta przez oddziały kierowane przez Polską Organizację Wojskową Zaboru Pruskiego.

Powstańcy w krótkim czasie opanowali całą Prowincję Poznańską z wyjątkiem jej północnych (Bydgoszcz, Piła) i południowo-zachodnich (Leszno, Rawicz) obrzeży. Powstanie zakończyło się 16 lutego 1919 r. rozejmem w Trewirze, który rozszerzał na front powstańczy zasady rozejmu w Compiègne z 11 listopada 1918 kończącego I wojnę światową.

28 czerwca 1919 r. odbyła się oficjalna ceremonia podpisania traktatu wersalskiego. Przyznał on Polsce większość pruskiej części Wielkopolski. Postanowienia traktatu wersalskiego weszły w życie 10 stycznia 1920 roku. Na ich mocy oddziały z Wielkopolski przejęły pozostające w rękach niemieckich przyznane Polsce fragmenty Wielkopolski i Pomorza. Rozkaz o rozpoczęciu takich działań został wydany przez dowództwo Frontu Wielkopolskiego 13 stycznia, a cała akcja zaczęła się 17 stycznia. Front Wielkopolski został ostatecznie zlikwidowany w marcu 1920 roku.

Wynik najnowszych badań naukowych nad imienną listą strat powstania wielkopolskiego to 2261 ofiar śmiertelnych, w tym 136 określanych jako „NN”. Dla ponad 400 powstańców poległych w walkach nie ustalono nigdy miejsca pochówku, a o prawie 700 mogiłach brak jest jakichkolwiek danych.

Kto był pierwszą ofiarą powstania wielkopolskiego?

Wokół powstania wielkopolskiego narosło wiele niedomówień, niekiedy wręcz sprzeczności. Nie jest do końca wyjaśnione, kto pierwszy zginął po jego wybuchu. Związki kombatanckie powstańców wielkopolskich były często skłócone. W Poznaniu spór między weteranami rozgorzał na tle „pierwszeństwa śmierci” - czy był to Franciszek Ratajczak, czy Antoni Andrzejewski.

W grudniu 1922 r. utworzono Towarzystwo Powstańców Wielkopolskich im. Franciszka Ratajczaka, obejmujące poznańskie dzielnice Stare Miasto, Śródkę i Zawady. Dwa lata później dla poznańskiego Łazarza i Górczyna utworzono podobną organizację, ale im. Antoniego Andrzejewskiego.

W 1923 r. ul. Rycerską przemianowano na Franciszka Ratajczaka. Na ścianie budynku na południowo-wschodnim skrzyżowaniu ulic Rycerskiej i Berlińskiej (Franciszka Ratajczaka i 27 Grudnia), tam, gdzie dzisiaj znajduje się tablica z brązu, odsłonięto tablicę z napisami: „Na tem miejscu poległ za wolność Ojczyzny dnia 27 grudnia 1918 r. Antoni Andrzejewski” (tablica u góry) i „Franciszek Ratajczak” (tablica u dołu). W grudniu 1919 r. zawieszono dwie drewniane tablice, zamienione w 1928 r. na żeliwną, którą później zniszczyli Niemcy. W 1956 r. odsłonięto obecną tablicę (według projektu Edwarda Haupta) tylko z nazwiskiem Ratajczaka.

Jaki był sztandar powstania wielkopolskiego?

Najbardziej znanym symbolem powstańczym jest sztandar z białym orłem, którą miano na wieść o zajściach w Poznaniu wywiesić w nocy z 27 na 28 grudnia 1918 r. w Łęczycy k. Puszczykowa. To jej użyto po raz pierwszy na stronie internetowej www.27grudnia.pl Urzędu Marszałkowskiego Województwa Wielkopolskiego w Poznaniu w 2008 r., w 90. rocznicę wybuchu powstania.

Sztandar znajduje się w zbiorach Muzeum Powstania Wielkopolskiego 1918-1919, oddziału Wielkopolskiego Muzeum Niepodległości. Wykonany jest z tkaniny bawełnianej, ma kształt prostokąta z wycięciem w ząb w części dolnej. Na czerwonym polu naszyto orła białego bez korony. Wizerunek tej chorągwi pojawił się później na okładkach wielu wydawnictw, jak również na przedmiotach o charakterze pamiątkowym, czy na stronach internetowych itd. Z uwagi na to, że procent wielkopolskich chorągwi patriotycznych z orłem bez korony jest znikomy, korona do tej chorągwi została dodana.

Korona pojawiła się już na sztandarze powstańczym z Gniezna (1918 r.) oraz na sztandarze związanym z lokalną organizacją kombatantów Powstania Wielkopolskiego w Zdziechowie (lata 20.). Zdziechowa to wieś w sąsiedztwie Gniezna. Zapisała się w historii powstania potyczką powstańców z niemieckimi wojskami, która miała miejsce 30 i 31 grudnia 1918 roku. Uniemożliwiła Niemcom odbicie Gniezna i tym samym wpłynęła na dalszy przebieg powstania.

Skutki powstania wielkopolskiego

Sukces powstańczy był ukoronowaniem ponad 120-letnich dążeń do niepodległości. Warunki rozejmu w Trewirze nie rozstrzygały jednak sprawy przynależności państwowej zaboru pruskiego. W dokumencie nie ma też informacji o wejściu w życie układu, formalnie sporne tereny były nadal częścią państwa pruskiego. Obszar wyzwolony przez powstańców znajdował się pod władzą Komisariatu NRL (Naczelna Rada Ludowa) i Armii Wielkopolskiej. O przynależności tych terenów miał zadecydować osobny traktat. Zryw powstańczy był istotnym argumentem dla decydentów. Stanowił ważny element mówiący o polskości tych ziem i o celowości przekazania ich Polsce. Prawdopodobnie, gdyby nie doszło do powstania, na tych terenach zostałby przeprowadzony plebiscyt. Wówczas duża część zniemczonych powiatów wybrałaby opcję niemiecką.

Do Poznania, w celu nadzorowania postanowień rozejmu, przybyła delegacja Komisji Międzysojuszniczej, której przewodniczył francuski polityk, Joseph Noulens. W drugiej połowie marca 1919 r. Niemcy zerwali rokowania, wówczas zagroził użyciem sił zbrojnych państw zachodnich.

Na początku maja państwa zachodnie przedstawiły Niemcom propozycję traktatu pokojowego. Była w nim mowa o znacznych ubytkach terytorialnych wschodniej części ich państwa. Propozycje te zostały odrzucone. Podjęto wtedy decyzję o rozmieszczeniu armii niemieckiej wzdłuż granicy z Polską. Gotowość polskiej armii do podjęcia działania razem z zachodnimi sojusznikami w razie ataku, powstrzymały zaborcę.

Z końcem czerwca decyzja podziału została przyjęta. Polsce przyznano prawie wszystkie tereny zajęte w czasie powstania wielkopolskiego. Postanowienia traktatu wersalskiego weszły w życie na początku kolejnego roku.

Źródło: regionwielkopolska.pl, pw.ipn.gov.pl, Wikipedia, b4sportonline.pl, https://i.pl/powstanie-wielkopolskie-zobacz-niezwykle-zdjecia-w-kolorze/gh/c1-12793873/4

Jak Rawicz po powstaniu wielkopolskim wrócił do macierzy można przeczytać TUTAJ