Początki Bractwa Kurkowego w Rawiczu

„Bractwo Strzeleckie Rawicza jest tak stare, jak samo miasto”, zapisano w kronice miasta oraz w aktach Bractwa Strzeleckiego w Rawiczu, które istniały jeszcze w XIX w. - pisze w monografii „Rys historyczny Bractwa Kurkowego w Rawiczu” Tadeusz Pawłowski.

Wyniszczająca wojna trzydziestoletnia, która trwała od 1618 r. do 1648 r. na ziemiach czeskich, śląskich i państw cesarstwa niemieckiego, przyczyniała się do napływu do Wielkopolski uchodźców ze Śląska. Jej największa fala na ziemi rawickiej pojawiła się jesienią 1637 r., w okolicach wsi Sierakowo, leżącej w dobrach Adama Olbrachta Przyjmy Przyjemskiego. Dla kolejnych uchodźców zabrakło już miejsca, dlatego hrabia Przyjemski, zwrócił się do króla Władysława IV o zgodę na utworzenie nowego miasta na prawie magdeburskim. Przywilej lokacyjny wydano 24 marca 1638 r., co jest uważane za dzień utworzenia Rawicza. Edykt królewski, podpisany przez Władysława IV, króla Polski zawiera akapit dotyczący stowarzyszeń i bractwa strzeleckiego:

„Ponadto wszystkie bractwa, stowarzyszenia i cechy, następnie i zwyczaje na wzór innych większych miast w tymże mieście mające być ustanowione w pełni akceptujemy. Również bractwo strzeleckie, tak jak zostało ono ustanowione przez dziedzicznego właściciela tego miasta, i dlatego też uznajemy i potwierdzamy wszystkie wolności, prawa i przywileje tegoż bractwa, tak jak zostały im one przyznane przez dziedzicznego właściciela na wieczność” - cytuje Tadeusz Pawłowski.

Rok później, 26 kwietnia 1639 r., hrabia Przyjemski na zamku w Osiecznej podpisał dokument pański, zawierający spis praw i obowiązków dla mieszkańców Rawicza. Znalazł się w nim fragment dotyczący bractwa: „Ponadto zwalniam z kosztów bractwo lub towarzystwo strzeleckie dla członków młodej drużyny, wraz z prawem i uprawnieniami do uprawiania takich ćwiczeń strzeleckich według wzoru innych miast; które to stowarzyszenie lub bractwo, podpisując prawa i wolności, przyrzekam i zobowiązuję się potem zwolnić od pewnych opłat pieniężnych, które należą do mnie jako dziedzicznego pana i do moich potomków”.

Pod koniec wojny trzydziestoletniej, 8 sierpnia 1642 r., Adam Olbracht Przyjemski zatwierdził pierwszy statut Bractwa Kurkowego, spisany w języku niemieckim oraz nadał bractwu działkę o długości 380 łokci i szerokości 77 łokci pomiędzy bramami Wrocławską a Szymanowską. Równocześnie zwolnił bractwo od wszelkich podatków i to nadanie potwierdził przywilejem napisanym po łacinie. Dzień zatwierdzenia statutu i nadania terenu jest uznawany za moment powstania Bractwa Kurkowego w Rawiczu.

Siedziba Bractwa Kurkowego w Rawiczu - strzelnica

Przez cały okres Rzeczypospolitej szlacheckiej, wszyscy dziedzice popierali działalność Bractwa i potwierdzali nadane przez założyciela miasta przywileje. Statut był zatwierdzony kolejno przez królów: Jana III Sobieskiego w 1676 r., Augusta II w 1713 r., Augusta III w 1758 r. i Stanisława Poniatowskiego w 1780 r.

Wszystkie strzelania brackie odbywały się na przekazanym przez dziedzica placu, gdzie został postawiony drewniany budynek brackiej siedziby. Budowle z drewna były odbudowywane po kolejnych klęskach, jakie spadały na miasto - zarówno po „potopie” szwedzkim w 1660 r.; po pożarze w 1701 r. i po doszczętnym spaleniu miasta 18 lipca 1707 r. przez wojska rosyjskie. Odnowione też zostały na polecenie rady miasta przed wizytą starosty bobrujskiego w 1713 r. Jeszcze w 1797 r. pieczęć Bractwa Strzeleckiego nadal przedstawiała tę drewnianą chatę na pierwszym planie, po prawej stronie, między liśćmi dębu, po lewej stronie po przekątnej czerwoną tarczę z sercem, przed nią czaszkę ze krzyżowymi kośćmi, a nad nią wschodzące słońce, natomiast pod całością widniało motto bractwa: „Czyńmy dobrze, aż osiągniemy zamierzony cel.”

Do XVII wieku bracia strzelali z łuków i kuszy, a cel zgodnie ze średniowiecznym zwyczajem, stanowił żywy lub wycięty z deski kogut przywiązany do wysokiej żerdzi. Broń palna spowodowała zastąpienie koguta ręcznie zdobioną tarczą, która była okrągła, albo prostokątna z lekko zaokrągloną górą. Z wprowadzeniem broni palnej wiązało się ustalenie odpowiedniej odległości. Oś strzelecka miała 250 łokci, czyli ok. 150 m. Budowę murowanej strzelnicy rozpoczęto w 1792 r., kładąc uroczyście kamień węgielny.

Bractwo Kurkowe w czasie zaboru pruskiego

W roku 1793, w wyniku drugiego rozbioru Polski, Wielkopolska wraz z terenem ziemi rawickiej znalazła się pod panowaniem pruskim. Działalność Bractwa została nagle zahamowana przez pożar miasta, który wybuchł 29 kwietnia 1801 roku i pochłonął połowę Rawicza wraz ze zborem ewangelickim i szkołą. Ocalałą w pożarze strzelnicę Bractwo oddało do dyspozycji miasta i dlatego Bractwo Strzeleckie w Rawiczu nie funkcjonowało w latach 1801 -1817.

W 1820 r., po 28 latach od rozpoczęcia budowy, ukończono murowaną strzelnicę. W 1849 r. król Fryderyk Wilhelm IV nadał Bractwu sztandar po tym, gdy miasto w czasie Wiosny Ludów opowiedziało się po stronie władz pruskich. Bractwo w 1858 r. dobudowało północne skrzydło strzelnicy, w którym powstała duża sala, oddana do użytku 10 października 1859 r.

Strzelnica, najwcześniejszy widok gmachu głównego od frontu wraz z północnym skrzydłem, litografia z 1880 r. (Żródlo: Wikipedia)

W latach siedemdziesiątych XIX w. w ogrodzie zwanym później Parkiem Brackim zbudowano muszlę koncertową. W 1888 r. w związku z organizowaną przez Bractwo wystawą przemysłu i rzemiosła, specjalnie na tę okazję zbudowano kolumnadę naprzeciwko muszli koncertowej. Przy kolejnej wystawie, w roku 1900 powstała oszklona kolumnada.

1 sierpnia 1892 r. Bractwo Strzeleckie w Rawiczu wyjątkowo uroczyście obchodziło jubileusz 250-lecia istnienia. Z tej okazji zorganizowano wielki i niepowtarzalny korowód przez miasto. Pochód składający się z czterech części odzwierciedlał cztery epoki z historii Rawicza. Od czasów sprzed założenia miasta przez okres I Rzeczypospolitej, przez burzliwe czasy przełomu XVIII i XIX w., aż do końca XIX w.

Wraz z upiększaniem parku pod koniec XIX w. Bractwo zwróciło się do rządu pruskiego o znaczną pomoc finansową na budowę nowej strzelnicy. Jednocześnie władze miejskie zobowiązały się do wniesienia wkładu na pokrycie reszty kosztów. Zaprojektowana strzelnica rozmachem ustępowała jedynie krakowskiemu Celestatowi.

7 kwietnia 1902 r. rozpoczęto rozbiórkę starej strzelnicy, zaś 30 czerwca wmurowano kamień węgielny pod nowy dom strzelecki.

Strzelnica 1903 r. - pocztówka (Żródlo: Wikipedia)

W ciągu roku wybudowano podpiwniczony gmach reprezentacyjny o powierzchni użytkowej 2870 m² z dwiema salami: dużą z okazałą sceną i balkonem dla orkiestry oraz mniejszą salą, ze względu na piękne, kolorowe witraże w oknach z motywami i emblematami strzeleckimi, zwaną Salą Witrażową. Na parterze umiejscowiono bracką restaurację. W południowym skrzydle budynku strzelnicy znajdowały się stanowiska strzeleckie, skąd strzelcy oddawali strzały przez uchylane okna, bez konieczności wychodzenia na otwartą przestrzeń. Bractwo liczyło w 1899 r. - 157 członków, w 1902 r. - 150, w 1908 r. - 170 członków.

Bractwo Kurkowe w okresie dwudziestolecia międzywojennego

Na mocy postanowień traktatu wersalskiego z 28 czerwca 1919 r., Rawicz powrócił do Macierzy. 17 stycznia 1920 r. wojsko polskie wkroczyło do miasta i wraz z nim przybyły polskie władze administracyjne. Wpłynęło to także na funkcjonowanie Bractwa Strzeleckiego, którego członkami byli w większości Niemcy, a Polacy stanowili zdecydowaną mniejszość.

12 lipca 1920 r. wojewoda poznański wydał okólnik o unarodowieniu i unormowaniu działalności wszystkich bractw strzeleckich na terenie Wielkopolski oraz Pomorza w Rzeczypospolitej Polskiej. Zebranie inaugurujące działalność polskiego stowarzyszenia strzelców w Rawiczu odbyło się 16 października 1920 r. w budynku strzelnicy. 18 maja 1921 r. odbyło się pierwsze walne zebranie, rozpoczynające działalność polskiego Bractwa, opartą na nowo opracowanym statucie. Powrócono do dawnych tradycji i przeprowadzono w Rawiczu pierwsze w odrodzonej Polsce uroczyste strzelanie o godność króla kurkowego. Nazwa „Bractwo Strzeleckie”, była używana do 2 kwietnia 1928 r., kiedy to na walnym zebraniu przywrócono nazwę Bractwo Kurkowe w Rawiczu, nawiązując do historycznych tradycji bractw w Polsce.

Okres II wojny światowej

Działalność rawickiego Bractwa została przerwana z wybuchem II wojny światowej. Budynek strzelnicy został zajęty przez hitlerowców. W czasie wojny wykorzystywano go jako restaurację i reprezentacyjną salę zebrań. Ruchomy majątek Bractwa wraz z dokumentami i insygniami został zniszczony i rozgrabiony. Wielu członków organizacji narodowości polskiej zostało wysiedlonych do Generalnej Guberni, wielu przebywało w obozach koncentracyjnych, więzieniach i łagrach, skąd już nie powrócili. Jeszcze w 1942 r. strzelcy niemieccy strzelali o tytuł króla kurkowego. Na zdjęciu wykonanym 2 sierpnia, po zawodach o tytuł króla kurkowego, ostatni raz widać łańcuch królewski, którego dwa napierśniki ufundowali Adam Olbracht Przyjemski w 1642 r. i Władysław Przyjemski w 1698 r.

Bractwo Kurkowe w PRL-u

Po wyzwoleniu spod okupacji niemieckiej, strzelnica od 22 stycznia 1945 r. przez następne pół roku zajmowana była przez wojskową komendę Armii Czerwonej. Przedwojenni członkowie Bractwa Kurkowego 29 maja 1945 r., zorganizowali zebranie w prywatnym lokalu i wznowili działalność organizacji. W spotkaniu uczestniczyło osiemnastu przedwojennych członków Bractwa. Wybrano tymczasowy zarząd, który poczynił starania w Ministerstwie Przemysłu i Skarbu o jego zarejestrowanie.

Po opuszczeniu Rawicza przez wojsko sowieckie, Bractwo strzelnicę odzyskało i splądrowany budynek odremontowało. Na generalne remonty członkowie Bractwa w 1947 r. dwukrotnie zaciągali pod zastaw pożyczki w banku.

W czerwcu 1948 roku należało do Bractwa 56 członków. W 1949 r. działalność stowarzyszenia z przyczyn politycznych została zawieszona przez Wojewódzką Radę Narodową w Poznaniu. Nieruchomości i majątek Bractwa przejęło Starostwo Powiatu Rawickiego. 16 lipca podpisano umowę najmu strzelnicy wraz z inwentarzem i ogrodem na cele kulturalne. Umowa obowiązywała od 1 czerwca, a przejęcie całego majątku Bractwa przez Powiatowy Związek Samorządowy w Rawiczu nastąpiło 2 czerwca 1949 r. Umowa obejmowała okres dwunastu lat, w czasie których najemca miał uiszczać czynsz w wysokości symbolicznego jednego złotego rocznie. Po upływie dwunastu lat umowa najmu obowiązywała na czas nieograniczony. O tym, że władze PRL, reprezentowane w terenie przez administrację powiatową, nie zamierzały pozwalać na dalszą działalność stowarzyszenia świadczy fakt, że nie wywiązały się z tej umowy i nie przekazały nawet jednej symbolicznej złotówki, zapisanej w umowie dzierżawnej.

Reaktywacja Bractwa Kurkowego w Rawiczu

Mimo zawieszenia działalności Bractwa, bogata tradycja zachowała się w pamięci rawiczan. Świadczy o tym m.in. fakt, że Koło Ligi Obrony Kraju przy Rawickiej Spółdzielni Mieszkaniowej organizowało w latach 1979 - 1990 turnieje strzeleckie pod nazwą „Król Kurkowy”.

Na fali przemian ustrojowych na początku lat dziewięćdziesiątych XX wieku, w atmosferze sprzyjającej powrotom do dawnych tradycji, Towarzystwo Przyjaciół Rawicza zainicjowało proces reaktywowania Bractwa Kurkowego. 30 kwietnia 1991 r., odbyło się zebranie, na którym postanowiono wskrzesić najstarszą organizację Rawicza. Pierwsze walne zebranie stowarzyszenia po rejestracji Bractwa w sądzie obyło się 20 lutego 1992 r., na którym przyjęto nowy statut i wyłoniono władze.

Jeszcze w trakcie sądowej rejestracji stowarzyszenia, delegaci z Rawicza 8 listopada 1991 r. wzięli udział w pierwszym powojennym, a szóstym z rzędu Kongresie Zjednoczenia w Poznaniu. Stanowili jedną z dwunastu delegacji, które na Kongresie odtwarzały dawne struktury Zjednoczenia. Na tym Kongresie pierwszym powojennym Królem Zjednoczenia KBS RP został Roman Rybacki z Rawicza.

Wraz z reaktywacją rawickiego Bractwa władze miasta w 1992 r. przekazały zdewastowany teren po części nieużytkowanej od lat 50-tych strzelnicy, na którym członkowie bractwa odbudowali tory strzeleckie na 50 m. W ten sposób powstała tzw. strzelnica letnia.

3 października 1992 r. bracia zorganizowali obchody 350-rocznicy powstania rawickiego Bractwa Kurkowego, jako ogólnopolską imprezę Zjednoczenia Bractw Kurkowych RP. W trakcie uroczystości Bractwo ufundowało sobie nowy sztandar.

Od 18 czerwca 2003 r. siedziba Bractwa Kurkowego w Rawiczu jest jednocześnie siedzibą Okręgu Leszczyńskiego Zjednoczenia KBS RP.

W 2003 r. Roman Rybacki kolejny raz popisał się najcelniejszym trafieniem, tym razem na 14. Europejskich Spotkaniach Strzelców Historycznych w austriackiej miejscowości Vöcklabruck. Na turnieju, rozegranym w dniach od 29 do 31 sierpnia 2003 roku, jako pierwszy Polak w historii zdobył tytuł Króla Kurkowego Europy EGS.

W 2009 r. Dom Kultury, główny zarządca gminnego mienia, w skład którego wchodzi budynek Strzelnicy wraz z parkiem, przekazał pozostałą część historycznej strzelnicy kulowej. Odzyskane historyczne stanowiska strzeleckie z odbudowanymi przez Bractwo osiami na 50 m obecnie tworzą tzw. strzelnicę zimową i wraz przebudowaną salką stanowią skromną, w porównaniu do całego pierwotnego brackiego majątku, siedzibę stowarzyszenia.

Z okazji 380-tej rocznicy istnienia, Bractwo Kurkowe wydało pięknie ilustrowaną monografię autorstwa Tadeusza Pawłowskiego, w której zostały zawarte wszystkie znane materiały z historii stowarzyszenia.

Można ją przyczytać i zobaczyć archiwalne zdjęcia TUTAJ

Jak obchodzono 380-lecie istnienie Rawickiego Bractwa Kurkowego (18.09.2022 r.) można przeczytać i zobaczyć zdjęcia TUTAJ i TUTAJ

Zarząd Bractwa Kurkowego w Rawiczu, kadencja 2023 - 2026: Robert Karkosz - I starszy, Marcin Stoiński - II starszy, Andrzej Pawłowski - komendant, Tomasz Gospodarek - sekretarz, Łukasz Łoza - skarbnik, Wiesław Łapawa - członek, Robert Szymkowiak - członek, Stefan Smoła - członek, Piotr Ratajczak - członek

Żródła: Wikipedia, https://bractwo.rawicza.pl/

18 Maja 1921 R. (1)