103 lata temu ziemia rawicka wróciła do macierzy

Przejęcie Rawicza przez Polskę

W wagonie sztabowym w Compiègne, gdzie mieściła się kwatera marszałka Francji Ferdynanda Focha 11 listopada 1918 r., podpisano zawieszenie broni pomiędzy aliantami a Niemcami, kończące I wojnę światową. Światowy konflikt pochłonął życie prawie 10 mln żołnierzy. Traktat pokojowy podpisano 28 czerwca 1919 r. w Wersalu. Przyznał on Polsce Wielkopolskę, w tym tereny kontrolowane przez Niemców (m.in. ziemię rawicką).

Ostatnie oddziały niemieckie opuściły Rawicz 17 stycznia 1920 r. Tego samego dnia od strony Sarnowy wkroczyły do miasta oddziały 9 Pułku Strzelców i szwadronu 2 Pułku Ułanów Wielkopolskich, prowadzonych przez ppłk. Władysława Sczanieckiego. Dzień później, w niedzielę 18 stycznia 1920 r., z rynku w Miejskiej Górce wyruszył w kierunku Rawicza pochód Polaków, świeętujących przyłączenie miasta i okolic do odradzającej się Rzeczpospolitej. Główne uroczystości odbyły się przy Wałach Jana III (obecnie Wały Powstańców), przy dawnym browarze Władysława Łukowskiego. Potem kontynuowano je na rynku.

Pierwsze polskie władze powiatowe i miejskie

Niektóre urzędy zorganizowano już w czasie powstania wielkopolskiego, a funkcję starosty od 7 stycznia 1919 r. pełnił Stefan Suchocki z Bartoszewic. Władza ta rozciągała się tylko na część ziemi rawickiej, zajętą przez powstańców, bez Rawicza, Bojanowa i Sarnowy. Stolicą powiatu był wówczas Jutrosin. Stefan Suchocki propozycji objęcia na stałe stanowiska starosty nie przyjął i 16 czerwca 1919 r. zastąpił go Metody Stelmachowski. Po jego śmierci w 1927 r. urząd starosty (do II wojny światowej) kolejno pełnili: Stanisław Put, Józef Skalski, Kazimierz Chmielowski, Józef Eckert i Stanisław Łobos.

Pierwszym polskim burmistrzem Rawicza był Karol Pietras, który objął władzę po Linzie, ostatnim pruskim szefie miejskiej administracji. Po nim krótko urzędował Kazimierz Kokociński. W 1920 r. stanowisko to objął Władysław Weigt (pełnił je do 1922 r.). Po nim funkcję burmistrza pełnił Kazimierz Czyszewski (od 3 marca 1923 r. do 16 października 1929 r.), Edmund Sławiński (do 1937 r.), a później tymczasowi burmistrzowie Franciszek Ferfet, Bolesław Macioszczyk i Antoni Szostak.

Powiat rawicki po odzyskaniu niepodległości

Obszar powiatu rawickiego po odzyskaniu niepodległości, różnił się od tego sprzed I wojny światowej. Wpływ na to miały spory graniczne, gdyż ludność niemiecka chciała przyłączenia do Niemiec, między innymi, Bojanowa, Łąkty, Białego Kału i Czarnego Lasu. Ostatecznie Międzynarodowa Komisja Graniczna w lutym 1920 r. przyznała sporne tereny Polsce. Obszar powiatu w 1921 r. wynosił 523 km² i nie zmienił się już przez całe dwudziestolecie międzywojenne. Poza granicami powiatu pozostawały Oczkowice i Kołaczkowice.

W okresie II Rzeczypospolitej powiat rawicki wchodził w skład województwa poznańskiego (Rawicz był jednym z 35 miast powiatowych w poznańskim). Obejmował pięć gmin miejskich: Bojanowo - 1 849 mieszkańców, Jutrosin - 1 729, Miejska Górka - 2 536, Rawicz - 9 424 i Sarnowa - 1 243. W 1920 roku liczył 48 620 mieszkańców. W Rawiczu znajdowały się, m.in. sąd powiatowy, komisariat obwodowy i dom strażnika kolejowego. Działały również komenda powiatowa policji państwowej, urząd katastralny, inspektorat szkolny, urząd skarbowy podatków i opłat skarbowych. W tym okresie w Rawiczu, jak w pozostałych miastach powiatowych, znajdowały się podległe urzędowi wojewódzkiemu: Państwowy Lekarz Powiatowy, Państwowy Lekarz Weterynaryjny, Komisariat Obwodowy, Państwowa Inspekcja Budowlana.

Aparatowi centralnemu państwa podlegały z kolei: zakład karny, garnizon wojskowy, urząd celny, Państwowy Urząd Pośrednictwa Pracy. Rawicz był również siedzibą (1925 r.) : Inspektoratu podległego Wielkopolskiej Izbie Skarbowej, oddziału kontroli podległego pod WIS (znajdował się również w Bojanowie, Miejskiej Górce i Jutrosinie). Pobliskie Dębno Polskie i Masłowo były siedzibą ekspozytury celno-drogowej.

W okresie II RP w powiecie rawickim istniały następujące szkoły podległe pod Kuratorium Okręgu Szkolnego Poznańskiego: szkoły dokształcające w Bojanowie, Jutrosinie, Miejskiej Górce, Sarnowie, Rawiczu. W samym Rawiczu mieściły się ponadto: Państwowe Seminarium Nauczycielskie im. Stanisława Staszica (do 1935 r.), prywatne gimnazjum humanistyczne z językiem niemieckim jako wykładowym (jedno z dziesięciu podobnych w województwie), dwa gimnazja, szkoła zawodowa dokształcająca, szkoła dokształcająca żeńska. Funkcjonowały także trzy szkoły podstawowe. Wszystkie placówki podlegały pod magistrat miejski, a pensję nauczycielom wypłacało państwo.

Sądy Powiatowe działały w Rawiczu, Bojanowie, Jutrosinie i podlegały pod Sąd Okręgowy w Ostrowie Wlk. Po zmianach, Rawicz stał się siedzibą sądu grodzkiego (stan na 1939 r.).

Przemysł w ówczesnym Rawiczu

„W latach 20. i 30. XX w. istniało w mieście wiele małych zakładów przemysłowych. Działały, m.in.: mleczarnia, rzeźnia, zakłady produkujące wódki i likiery, winiarnie, zakłady karmelków. Znane w całym kraju były rawickie kiełbaski z fabryki konserw mięsnych K. Scholza. Rozwijał się też przemysł drzewno-papierniczy. Należąca do Jana Porałły Pierwsza Polska Fabryka Papieru Falistego i Kartonów była największą tego typu papiernią w Polsce. Produkowano w Rawiczu też m.in. fortepiany i pianina, szczotki i pędzle, kafle, pasy, liny, materace. Największym zakładem branży metalowej była firma Johannesa Linza, produkująca m.in. maszyny rolnicze (po wojnie przekształciła się w zakład o nazwie Gazomet). Zakłady Przemysłowe Stefana Jaskowskiego, które obejmowały parową przędzalnię włosia, mechaniczną tkalnię pasów parcianych, fabrykę linek i sznurków, materaców, wyciągalnię włosia i szczeciny, międlarnię lnu i konopi, były jedną z największych w Europie fabryk tej branży” („Historia” - rawicz.pl)

Swoistą wizytówką Rawicza był Korpus Kadetów nr 3.

Na jednej z reklam z 1925 r. powiatowe miasto Rawicz zachwalano następująco: „…położone [jest] tuż przy granicy polsko-niemieckiej, przy linii kolejowej Poznań-Rawicz-Wrocław, najdogodniejsza komunikacja dla ruchu osobowego i tranzytowego do Niemiec. Miasto posiada własną Elektrownię, Gazownię, Zakłady Wodociągowe, Rzeźnię, Ogrodnictwo, Szpital i olbrzymie koszary. Miejska Kasa Oszczędności. Pozatem [sic!] są w ruchu: Fabryka szczotek i pędzli, fabryka papieru falistego, fabryka wyrobów papierowych i drukarnia, fabryka maszyn i odlewnia, fabryka wyrobów marmurowych, tartak parowy i fabryka mebli, fabryka obuwia, młyn parowy, fabryka biczów i garbarnia, fabryka pierników i karmelików, fabryka wyrobów mięsnych...” 

Struktura narodowościowa po przejęciu miasta

„Rawicz, może dlatego że był niegdyś maleńką republiką w Królestwie Polskim, potrafił zachować swój charakter czysto niemiecki aż do ostatnich niemal czasów. W chwili przejścia miasta pod panowanie pruskie nie mieszkał w jego murach ani jeden obywatel narodowości polskiej. Dopiero w roku 1859 jako pierwszy mieszczanin Polak osiedlił się destylator Albin Łukowski (narożnik dzisiejszej ulicy 17 Stycznia i ulicy Staszica), a w sześć lat później kupcy Mroczkowski i Małecki. Otworzyli również swoje warsztaty pierwsi polscy rzemieślnicy: Wopiński, Matuszczak, Janaszek, Rojda, Musidlak, Seifert, Stróżyk, Szymkowiak i Duda” - pisał Józef Miedziński w referacie „300-lecie Rawicza Zachodniej Strażnicy Państwa”

Oficjalnie przyjmuje się, że do momentu przejęcia Rawicza przez Polskę, większość mieszkańców stanowili Niemcy (57%). Polaków było 41%, Żydów - 2% (ich liczba gwałtownie spadła pod koniec XIX w.). Na skutek dużego odpływu Niemców po powstaniu wielkopolskim oraz napływu Polaków z Wrocławia, Berlina i Nadrenii zmieniła się w następnych latach struktura narodowościowa - w 1938 r. było w Rawiczu tylko 12% ludności niemieckiej.

Nieco inne dane podaje burmistrz Kazimierz Czyszewski w „Przewodniku po wystawie Przemysłowo-Rzmieślniczo-Handlowej” z 1923 r. - „Rawicz liczył przy objęciu 80 procent Niemców włącznie z żydami; było to w całym znaczeniu miasto niemieckie. Stosunek ten jednak do dziś znacznie się zmienił. Istnieje obecnie w Rawiczu 17 silnych Towarzystw, przemysł i handel są przeważnie przez Polaków zastąpione, a całe miasto przybrało wygląd polski. Wedle stwierdzenia urzędu policyjnego z dnia 2 czerwca 1920 r., miał Rawicz 4.164 Polaków, 4645 protestantów, 1.159 niem. kat., 185 żydów, 360 więźniów, 658 osób chorych czyli razem 11.171 ludności”.

Źródła: Wikipedia, rawicz.pl, „Orędownik Rawicki” z 24 marca 1938 r. „Miasto Rawicz w Rzeczypospolitej Odrodzonej”, Kazimierz Czyszewski „Przewodnik po wystawie Przemysłowo-Rzmieślniczo-Handlowej”