Nazwę „Białe Koszary” Jan Kaźmierczak w książce „Rawicz gród Przyjemskich” (1938 r.) przypisuje budynkom przy obecnym szpitalu, mówiąc o założeniu Korpusu Kadetów. To samo powtarza Walerian Sobisiak w ,,Dziejach ziemi rawickiej” (1967 r.). W zasadzie nazwa „Białe Koszary” nie pojawia się w innych źródłach, również na starych pocztówkach.

Na planie miasta z 1801 r. Przy ul. Lipowej nie ma żadnych zabudowań. Pojawiają się na planie z 1821 r.

Przemarsze wojsk przez Rawicz

W zasadzie od początku założenia Rawicza, przez miasto przechodziły różne armie, łupiąc je, niszcząc i nakładając kontrybucje. Wiązało się to z toczonymi na terytorium Polski wojnami. Były to wojska szwedzkie (okres „potopu”, lata 1655 - 1660, potem 1699 - 1701, w 1704 r. w Rawiczu przebywał król Karol XII), rosyjskie (1707 r, 1759 - 1760, po 1813 r. ), saskie (1733 r.), pruskie po wyparciu konfederatów barskich (1771 r.) i szczątki pobitej armii napoleońskiej (1813 r.).

Wojska rozkładały się pod miastem obozami, zajmowano również kwatery prywatne. Źródła nie podają, aby w mieście były jakieś koszary. Trudno zresztą o tym mówić, skoro pod koniec lat 70. XVIII wieku w Rawiczu było tylko ok. 30 murowanych domów.

Pierwsza wzmianka o koszarach w Rawiczu

W wyniku zainicjowanego przez gen. Jana Henryka Dąbrowskiego zwycięskiego dla Polaków powstania wielkopolskiego 1806 r. oraz traktatu pokojowego w Tylży, Rawicz włączony został w 1807 r. do Księstwa Warszawskiego. Łączyło się to z formowaniem 12. Pułku Piechoty Księstwa Warszawskiego (Kościan, Leszno, Rawicz, 1806 r.), którym dowodził płk Stanisław Poniński. Dowódcą całej dywizji był gen. Jan Henryk Dąbrowski. Prawdopodobnie przebywał w Rawiczu 3 września 1807 r., biorąc udział w poświęceniu odbudowanego protestanckiego kościoła pw. Świętej Trójcy.

Po zakończeniu działań bojowych, zgodnie z rozkazem z 10 sierpnia 1807 r., pułk stanął garnizonem w Rawiczu. Pod koniec 1809 r. r. liczył 2614 żołnierzy. Według etatu z 1810 roku, składał się z 27 osobowego sztabu i trzech batalionów piechoty po 6 kompanii. Sztaby batalionów liczyć miały 4 osoby, a kompanie 136 żołnierzy. W sumie w pułku powinno służyć 2487 żołnierzy. Faktycznie stan osobowy oddziału był nieco mniejszy. Żadne źródła nie wspominają o istnieniu koszar, ale takie musiały już istnieć.

Rozwój Rawicza przerwała jednak wojna Napoleona z Rosją. W 1812 r. do miasta wkroczył ze swym wojskiem brat Napoleona, król Westfalii Hieronim. Prawdopodobnie jego wojska stacjonowały na terenie obecnego targowiska miejskiego, od strony więzienia (w domkach, które tam stały, były stajnie).

Po Kongresie Wiedeńskim, zlikwidowano Księstwo Warszawskie. Wielkopolska i część ziem kaliskich znalazły się w granicach Prus, tworząc Wielkie Księstwo Poznańskie. Do Rawicza 24 maja 1815 r. wkroczyły oddziały 13 Pułku Piechoty im. Herwartha von Bittenfelda i udały się do koszar. Jest to pierwsza źródłowa informacja o ich istnieniu (monografia „Rawicz. Zarys dziejów”). Trudno przypuszczać, aby były to tak okazałe murowane koszary, mieszczące się przy ul. Lipowej. Wybudowano je prawdopodobnie w połowie XIX w., być może była to inwestycja rodziny Müllerów, wynajęta później wojsku.

Po pożarze kościoła ewangelickiego w 1915 roku, pruskie dowództwo garnizonu rawickiego - jak pisze R. Merschel, udostępniło parafii halę musztry na dworcu kolejowym Rawicz Wschód. Mogła ona pomieścić ponad 1000 osób. Tam odbywały się nabożeństwa niedzielne. Wydaje się prawdopodobne, że w rejonie Małego Placu Ćwiczeń (teren od plant do dworca) istniały koszary, w których mógł stacjonować batalion Infanterie-Regiment Herwarth von Bittenfeld (1. Westfalisches) Nr. 13, czyli 13 Pułku Piechoty im. Herwartha von Bittenfelda.

W 1860 roku został sformowany 50 Pułk Piechoty im. Hrabiego Werderu i rozmieszczony w Rawiczu i Lesznie. Prawdopodobnie wtedy zaczęto budować w Rawiczu koszary - przy Lipowej, nieco później „czerwone” (obecnie ul. Grota Roweckiego) i przy obecnej ul. Hallera. W 1887 roku powstała mleczarnia, więc pewnie już w tym rejonie wojska nie było. W 1898 roku otwarto dworzec Rawicz Wschód kolei Kobylin - Legnica (czy budynek dworcowy wcześniej należał do koszar, czy został zbudowany dopiero jako kolejowy, dokładnie nie wiadomo). Jednak ta „hala” do musztry w 1915 roku jeszcze była w gestii garnizonu.

W tym czasie jako koszary wykorzystywano zabudowania przy Moltkestraße, obecnej ul. Hallera (Zespól Szkół Zawodowych w Rawiczu), na starych pocztówkach określane jako „małe” (ok.1900 r.). Nazwę „duże koszary” lub „nowe koszary” (ok. 1905 r.) przypisywano koszarom przy obecnej ul. Grota Roweckiego. W następnych latach je rozbudowano, dodając odwach i lazaret. Rawicz stał się miastem garnizonowym, stacjonowało w nim, w rożnych okresach, 700 -1000 żołnierzy i oficerów.

W latach 1914 -1920 w „małych koszarach” stacjonował 3. Dolnośląski Pułk Piechoty nr 50 (50 PP im. Hrabiego Werderu), a właściwie sztab pułku oraz 1. batalion (przy ul. Lipowe), 2. batalion już w „czerwonych koszarach”, a przy ul. Hallera kompania karabinów maszynowych. 3. batalion koszarował w Lesznie. Świętem pułku był 3 lipca, rocznica zwycięskiej bitwy pod Lundby* w wojnie prusko-duńskiej w 1864 r. Prawdopodobnie te zabudowania jako koszary wykorzystywano do początku XX w., nawet kiedy zakończono budowę „czerwonych koszar”. Na pewno cały czas w tym miejscu działał szpital.

Nowe, „czerwone koszary” w Rawiczu

Ówczesne „białe koszary” były za małe, zaczęto budowę nowych, tzw. „czerwonych”, przy obecnej ul. Grota Roweckiego (dawniej Kasernenstrasse - ul. Koszarowa). Orientacyjnie przyjęto, że wybudowano je pod koniec XIX w. Wskazują na to pochodzące z cegielni w Dębnie Niemieckim cegły, takie same jakich użyto do budowy kościoła pw. Chrystusa Króla i Zwiastowania NMP, który wzniesiono na przełomie XIX i XX w. Z podobnej cegły wybudowano m.in. pocztę, elektrownię (obecnie Urząd Skarbowy) i sąsiadującą z nią gazownię, obecną rzeźnię końską, dom kultury i gmach I LO. W 1910 r. w Rawiczu stacjonowało 1.077 oficerów i żołnierzy. Możliwe, że także czerwone koszary stawały się zbyt ciasne i przystąpiono do budowy kompleksu przy obecnym szpitalu. Kiedy? Dokładnie nie wiadomo, musiały jednak istnieć w 1925 r., kiedy założono Korpus Kadetów.

W „czerwonych koszarach” przed I wojną stacjonowała 10 brygada artylerii. W czasie I wojny światowej przebywały w mieście oddziały zapasowe, szkoliły się uzupełnienia, działały warsztaty naprawcze. Ulokowano tutaj również lazaret, działający do wojny polsko-rosyjskiej w 1920 r. „Białe koszary” wykorzystywano jako magazyny wojskowe. Potem w „czerwonych koszarach” stacjonowały 2. i 3. batalion 55. pułku piechoty (byłego 1 pułku strzelców wielkopolskich), przybyłe z Krotoszyna 23 października 1921 r. Dowództwo przebywało w Lesznie, dokąd w 1926 r. został przeniesiony 2. batalion. W Rawiczu pozostał 3. batalion.

W maju 1939 roku został sformowany Rawicki Batalion Obrony Narodowej (batalion ON „Rawicz”), pododdział piechoty Wojska Polskiego, w składzie Poznańskiej Brygady ON. Oddziałem gospodarczym dla rawickiego batalionu był III batalion 55. Poznańskiego pułku piechoty. Z jego szeregów pochodziła kadra batalionu oraz oficerowie rezerwy. 24 sierpnia 1939 r. batalion został zmobilizowany i podporządkowany dowódcy Wielkopolskiej Brygady Kawalerii. W jej składzie walczył w kampanii wrześniowej.

W 1959 r. powstał w Rawiczu 10 batalion pontonowo-mostowy podlegający Korpusowi Bezpieczeństwa Wewnętrznego. Po rozwiązaniu KBW (1965 r.) przekształcony został w 10. batalion pontonowy OT (Obrona Terytorialna) JW 1431, który z kolei przekształcił się w 10 Pułk Pontonowy OT, a później w pułk ponotonowo-techniczny (lata 1984 -1989).

Żołnierze (byli również saperami) dysponowali poligonem w Sierakowie, ale jednostka JW 1431 miała również poligon wodny nad Odrą, koło wsi Bełcz. Przez wiele lat, brali udział w rozminowywaniu terenów z niewybuchów po II wojnie światowej, które były detonowane na miejscowym poligonie w Sierakowie. Żołnierze wielokrotnie brali udział w akcjach przeciwpowodziowych, jak również w lokalnych i państwowych uroczystościach.

W październiku 1982 r. jednostka wojsk sapersko-pontonowych nr 1431, została specjalnie przygotowana na przyjęcie internowanych działaczy Solidarności. Po ewakuacji żołnierzy służby zasadniczej, utworzono Wojskowy Obóz Specjalny. Kadra została dobrana specjalnie pod przyszły „nabór” ludzi, którzy mieli być internowani, szerzyła się informacja, że mają to być kryminaliści.

5/6 listopada 1982 r. do obozu trafiło około 200 osób z Wielkopolski: z HCP ( H. Cegielski - Poznań, ok. 40 osób), POMET-u, Zakładów Graficznych im. Kasprzaka oraz ze środowisk inteligenckich z kategorią „C" i „D" powołano do wojska i wcielono do karnych kompanii w WOS w Rawiczu. Zlecano im głównie prace saperskie na poligonie. Informacje o obozach wojskowych pojawiły natychmiast w prasie podziemnej z tamtego okresu. Już wówczas nie miano wątpliwości, co do charakteru tych obiektów.

JW 1431 oficjalnie rozwiązano 30 października 1995 r. Ostatnim dowódcą jednostki był płk Adam Bachlaj.

Nowe i najnowsze życie „białych i czerwonych koszar” w Rawiczu

Powstała w 1904 r. niemiecka Rawicka Spółdzielnia Mieszkaniowa Urzędników, przebudowała w latach 1922 -1924 byłe „białe koszary” wojskowe przy ul Lipowej. Uzyskano w ten sposób 26 mieszkań z 118 izbami. Było to możliwe, dzięki kredytom państwowym. Początkowo spółdzielnia liczyła 171 członków, których liczba zwiększyła się do 350 osób w 1920 roku, a więc już po objęciu Rawicza przez władze polskie. W 1922 roku członkowie spółdzielni uchwalili zmianę nazwy na polskojęzyczną - Spółdzielnia Mieszkaniowa Urzędników z ograniczoną odpowiedzialnością.

Na przełomie lat 40-tych i 50-tych XX w. budynek po „białych koszarach” wykupiła od miasta Rawicka Spółdzielnia Mieszkaniowa. Wyremontowano go i zasiedlono. W latach 60-tych XX w. mieszkało tam 40 rodzin.

Około dziesięć lat temu budynek przeznaczono do zburzenia. Stopniowo wyprowadzano lokatorów do innych, spółdzielczych mieszkań. Ostatecznie rozbiórkę zakończono w lutym 2012 roku. Rozważano dwie wersje zagospodarowania tego terenu. Pierwsza zakładała jego sprzedaż, druga rekonstrukcję budynku przez spółdzielnię mieszkaniową, z nowoczesnym i funkcjonalnym wnętrzem.

Zdecydowano się na unowocześnioną drugą wersję. Budowane są dwa czterokondygnacyjne budynki pod nazwą „KOŚCIUSZKI 4”, które pomieszczą 60 mieszkań o powierzchni od 29 do 69 m2. Wyposażone będą w dwa garaże - podziemny oraz naziemny. Realizację inwestycji Rawicka Spółdzielnia Mieszkaniowa podzieliła na dwa etapy. Pierwszy - który trwa - obejmuje postawienie budynku od strony plant, a drugi od ulicy Lipowej.

Po rozwiązaniu JW 1431 i likwidacji „czerwonych koszar”, pod koniec lat 90. gmina dokonała adaptacji czterech dużych budynków powojskowych na 75 mieszkań komunalnych. W budynku izby chorych władze powiatu rawickiego urządziły Środowiskowy Dom Samopomocy dla osób niepełnosprawnych. W innych budynkach, po odpowiednich przeróbkach, lokum znalazł Zespół Szkół Specjalnych im. Jana Pawła II. Pod jej administrację przeszła też była wojskowa hala sportowa. W byłym kasynie wojskowym działa Centrum Usług Społecznych. Większość pozostałych obiektów wydzierżawiono.

Z inicjatywy kadry żołnierskiej Jednostki Wojskowej 1431 w Rawiczu, na początku lat 70. XX w. z poligonu w Sierakowie wydzielono 35 działek. Na ugorach Doliny Świętojańskiej powstały ogródki działkowe, nazwane „Zielony Fort". Wraz z powiększeniem się jednostki wojskowej powiększał się ogród i około 1984 r. roku liczba działek wzrosła do 80. W roku 1999 r. ogród powiększył się do 176 działek i wzbogacił o nowe miejsce na imprezy plenerowe tzw. wigwam. Jako jedyny ogród w powiecie posiada ziemię w użytkowaniu wieczystym, co pozwala na spokój w uprawie ogródków.

*Bitwa pod Lundby miała miejsce w północno-wschodnim Himmerland (półwysep w duńskiej Jutlandii) 3 lipca 1864 r. Podczas drugiej wojny o Szlezwik. Duńska kompania Pierwszego Pułku próbowała czołowej szarży na bagnety w dół długiego zbocza, ale zatrzymała się 20 metrów przed groblą ziemną, za którą ukrywali się Prusacy. Ta bitwa była ostatnią w drugiej wojnie o Szlezwik i spowodowała wielkie straty duńskie.

Źródła: Wikipedia, Marcin Dąbrowski „Obozy wojskowe 1982 - 1983”, wikimapia.org, http://www.zielonyfort-rawicz.pl, Jan Kaźmierczak „Rawicz gród Przyjemskich”, Leon Koczy „Dzieje miasta Rawicza”, Janusz Hamielec „Wędrując po Rawiczu”, Stanisław Sierpowski „Rawicz. Zarys dziejów”, Rektor Merschel „200 Jahre Geschichte der Stadt Rawitsch” („200 lat historii miasta Rawicza”, 1911 r.), informacje od Henryka Pawłowskiego i Tadeusza Pawłowskiego

Rawickie Koszary (1)