Założenie Rawicza i plan Michała Flandrina

Po wydaniu aktu fundacyjnego przez Adama Olbrachta Przyjemskiego (26 kwietnia 1639 r.), rozpoczęto budowę Rawicza. Został zaprojektowany na tzw. „surowym korzeniu”, czyli ulice i place wytyczono w otwartym, niezabudowanym terenie. Powstał prostokątny rynek z odchodzącymi 10 ulicami (po dwie z naroży i po jednej ze stron wschodniej i zachodniej) oraz siatka prostopadłych do siebie ulic i uliczek. Układ ten zaprojektował wrocławski architekt Michał Flandrin.

„Mieszkał we Wrocławiu, gdzie zajmował się umocnieniami tego miasta. Patrycjuszowska rodzina Flandrinów znana była we Wrocławiu od 1560 r. Michał Flandrin zasiadał tam w radzie miejskiej w latach 1633 - 1646. W czasie wojny trzydziestoletniej we Wrocławiu prowadzono prace fortyfikacyjne, nie jest więc wykluczone, że Flandrin przy nich współdziałał. Projektowanie planów miejskich szło zaś w tych czasach w parze ze sztuką budowy umocnień. Zapewne był on flandryjczykiem nie tylko z nazwiska, lecz również tam zdobywał wykształcenie. Plan Rawicza, zwłaszcza tej części z Rynkiem wskazuje na znajomość projektanta niderlandzkiej sztuki planowania miast. Znakomity układ i precyzyjne rozmierzenie bloków, uformowanych z dwóch odmiennych typów działek, świadczy o dobrej znajomości matematyki i geometrii, na które kładziono tak duży nacisk w tamtejszych uczelniach" - pisze Grażyna Wróblewska.

Rawicz rozplanowano na obrysie prawie regularnego prostokąta o wymiarach 574 m (wschód i zachód) i 705 m (bok południowy) oraz 773 m (bok północny). Początkowo miasto było otwarte, każdy o dowolnej porze mógł przekroczyć jego granice. Później rozpoczęto otaczanie Rawicza fortyfikacjami. Pierwotne miasto sięgało od wylotu dzisiejszej ulicy Grunwaldzkiej (pobudowano tam Bramę Wrocławską) do wylotu ul. 3 Maja (zamknięto ją Bramą Poniecką zwaną inaczej Sierakowską lub Poznańską) oraz od wylotu ul. Wojska Polskiego (Brama Wąsoska / Berlińska) do Placu Wolności (Brama Szymanowska/Wilhelmowska). Przez fosę prowadziły mosty. Zaprojektował to Marcin Purlitz z Gorlic.

Zasadniczy zarys szkieletu miasta ma kształt krzyża z rynkiem w miejscu przecięcia ramion. Wszystko wskazuje na to, że pierwotna lokalizacja zakładała powstanie Rawicza na planie kwadratu, z rynkiem pośrodku. Niedaleko rynku stanął z czasem zbór protestancki. Zabudowa jest bardzo regularna, największe odchylenia znajdują się między ul. Grunwaldzką i Mickiewicza (dawniej Wałową). Rynek ma wymiary 100x101x123x120 m. Rozwojowi Rawicza sprzyjało dobre położenie przy trasie Poznań-Wrocław, a jego pierwszymi mieszkańcami byli to głównie protestanccy uchodźcy z terenów objętych wojną trzydziestoletnią. W 1660 r. w Rawiczu mieszkało 500 - 600 rodzin. Na zachód od rynku było 7 ulic (m.in. Poniecka i Wrocławska), na wschód 6 ulic miało własne nazwy. Były to Wielka Kościelna (obecnie Ignacego Buszy), Mała Kościelna (Wazów) oraz dwie w kierunku Szymanowa i po jednej na Miejską Górkę oraz Sarnowę.

Nowy Rynek według projektu Jana z Bnina Opalińskiego

Rawicz rozrastał się i w 1663 r. ówczesny dziedzic miasta Jan z Bnina Opaliński, polecił zaprojektować i wybudować nowe miasto. Miało to być miasto bliźniacze, w którym osiedlać się mieli katolicy. W bezpośrednim sąsiedztwie ,,starego” Rawicza wytyczono Nowy Rynek (Plac Wolności) i nowe ulice oraz plac pod budowę kościoła katolickiego. Długość jego bocznych południkowych ścian wynosi tyle samo co Starego Rynku, natomiast szerokość (64 m) - połowę.

Dla sprowadzonych do nowego miasta franciszkanów reformatów Jan z Bnina Opaliński ufundował klasztor i kościół. W 1665 r. inżynier Marcin Purlitz z Gorlic otoczył Stary Rynek fortyfikacjami w stylu staroholenderskim - były to wały ziemne umacniane cegłami, z czterema bastionami w narożach, otoczone fosą i (prawdopodobnie) drewnianą palisadą. Fortyfikacje nie obejmowały Nowego Miasta, ich linia na wschodzie przebiegała wzdłuż obecnych ulic Kościelnej i Scherwentkego.

Po pożarze miasta w 1707 r. i zarazie, która zdziesiątkowała mieszkańców, nastąpił okres odbudowy, w efekcie której ukształtował się ostateczny układ przestrzenny Rawicza. Sprowadzony przez Jana Kazimierza Sapiehę anonimowy architekt połączył Stare i Nowe Miasto. Kościół i klasztor reformatów kilkakrotnie płonęły, ostatecznie spalone zostały w 1945 r.. Stare i nowe miasto zostało otoczone obwałowaniem z ziemi i głęboką fosą. Rozbudowę kontynuowali następni właściciele Rawicza, ale pierwotny plan nie został w pełni zrealizowany.

Mimo to, miasto w końcu XVIII w. było drugim co do wielkości w Wielkopolsce, po Poznaniu. Liczyło 7290 mieszkańców i 974 domów. Jeżeli znany jest architekt miasta ,,starego”, o tyle nie wiadomo dokładnie kto projektował Nowe Miasto. Rozwiązanie architektoniczne jest podobne jak w miastach Richelieu (Francja) i Erlanger (Niemcy). Przypisuje się je Jahanowi Moritzowi Riciterowi.

Leopold Ostritz i rawicki ratusz

Źródła historyczne odnotowują dwóch budowniczych kościoła w Cieszkowie*, Karola Józefa Pöltza z Warocławia i Leopolda Ostritza z Trzebnicy, który był znany tylko z jednego dzieła - ratusza w Rawiczu (1753 -1756). To są pierwsze o nim wiadomości. Rawiccy rajcy do budowy ratusza zaangażowali go na wyraźne życzenie Katarzyny Sapiehy Sapieżyny, ówczesnej właścicielki miasta.

17 września 1752 r. Ostritz przybył do Rawicza w celu obejrzenia przeznaczonej pod budowę parceli, a 24 marca 1753 r. podpisał kontrakt, w którym zobowiązał się wznieść ratusz podług wykonanych przez siebie planów, zachowując wymiary podane przez Sapieżynę.

„L. Ostritz zobowiązuje się postawić z gruntu nowy ratusz i doprowadzić budowę aż pod dach, ściśle według doręczonego przez siebie planu i zarysu. Budynek ten, długi 64 i pół łokcia, szerokości 30 i pół łokcia i wysoki na 16 i pół łokcia, winien być wykończony od wewnątrz i od zewnątrz przez dzielnych murarzy, przybrany gzymsami i ozdobiony zgodnie z rysunkiem. Do architekta należy odkopanie i przygotowanie fundamentów, zakrycie starych i naprawa tychże, o ile to tylko okaże się potrzebne” - zapisano w kontrakcie.

Zatrudnienie murarzy leżało w gestii architekta. Prawdopodobnie Leopold Ostritz wywodził się z rodziny o tradycjach murarskich: to samo nazwisko nosił budowniczy kościoła ewangelickiego w Pawłowie Trzebnickim (1708 - 1709) o imionach Jan Jerzy, pewnie tożsamy lub spokrewniony z muratorem Ostrichem vel Ostrzychem, pracującym - wg Tadeusza Broniewskiego - przy przebudowie klasztoru cysterek w Trzebnicy (1697 - 1725) oraz, ok. 1700 r. w Lubiążu.

Budowę gmachu (koszt wyniósł 60 tysięcy złotych polskich, zwanych też florenami, co wówczas było sumą olbrzymią) ukończono 19 września 1754 r. Wieżę ratuszową zwieńczono pozłacaną kulą, do wnętrza której włożono pamiątkowe dokumenty i monety, m.in. łaciński akt napisany przez miejskiego notariusza, uwieczniający budowniczych i ówczesną radę miejską. Na szczycie wieży umieszczono metalową chorągiewkę - wiatrowskaz z herbem miasta i datą 1754. Ta sama data jest też w kamiennym herbie miasta nad wschodnim wejściem do ratusza. Jeszcze kilka lat trwały prace wykończeniowe. Uroczyste poświęcenie nowego gmachu odbyło się 25 listopada 1756 r. W 1783 r. na szczycie ratuszowej wieży zainstalowano piorunochron, pierwszy, według niektórych źródeł, na ziemiach polskich. Inicjatorem tego przedsięwzięcia był wieloletni burmistrz Rawicza - Christian Gothlieb Stiegler.

Ratusz od chwili wybudowania zachował swój pierwotny kształt zewnętrzny, mimo wielokrotnych modernizacji. Więcej o rawickim ratuszu będzie można przeczytać w czwartek.

Źródła: TPR, Grażyna Wróblewska „Rozplanowanie nowożytnych miast w Wielkopolsce od XVI do końca XVIII wieku", Archiwum „Życia Rawicza”, silesiacum.pl, tadeuszpawlowski.pl, Janusz Hamielec „Wędrując o Rawiczu”, cieszkow.pl , Wikipedia

*Cieszków (dawniej Frejno, niem. Freyhan) - wieś (do 1742 roku miasto) w województwie dolnośląskim, powiecie milickim, gminie Cieszków.

https://rawicz24.pl/podglad-wpisu/architekt-czerwonego-kosciola-alexis-langer/7OqxN821uG4VFlDBXyPs

Resursa Obywatelska (1)